ALCOHOL EN SCHAAMTE
Problematisch alcohol- of ander druggebruik is vaak sterk verbonden met schaamte. Er kan daardoor een negatieve spiraal ontstaan die problemen in stand houdt. Het verband tussen schaamte en alcohol is doorgaans meer aanwezig bij vrouwen, dan bij mannen.
Schaamte en schuld
Wat is schaamte? Het kan omschreven worden als het samengaan van pijnlijke gevoelens en gedachten wanneer je iets verkeerd of ongepast gedaan hebt. Je gaat jezelf hiervoor veroordelen en je hebt de neiging om jezelf terug te trekken. Om te ‘verdwijnen voor veroordelende blikken’.
Soms wordt schaamte verward met schuldgevoel, terwijl beiden een verschillende betekenis en effect hebben. Schuldgevoelens en –gedachten ontstaan doorgaans naar aanleiding van gelijkaardige gebeurtenissen zoals bij schaamte. Je hebt iets verkeerd gedaan of nagelaten een bepaald gedrag te stellen. De klemtoon ligt hier echter sterker op het gedrag dat je al dan niet gesteld hebt, en minder op jou als persoon.
Eenvoudig gezegd:
- Mijn gedrag was verkeerd of ongepast --> schuldgevoelens en –gedachten
- Ik ben als persoon verwerpelijk --> schaamtegevoelens en –gedachten
Natuurlijk is de realiteit meer genuanceerd. Er is eerder een continuum van 'gezonde schuld', over 'ongezonde schuld' tot 'schaamte'. Zie ook de pdf onderaan van NICABM.
'Gezonde' of 'helpende' schuldgevoelens kunnen, in tegenstelling tot schaamte, een motor zijn om iets te herstellen en actie te ondernemen. Bijvoorbeeld door de schade die via verslavingsproblemen berokkend zijn, goed te maken. Bij mensen die van nature geneigd zijn zich snel schuldig te voelen over hun gedrag, werkt dit trouwens beschermend voor alcohol- of drugproblemen.
De vicieuze cirkel van schaamte
Enerzijds zijn mensen met een alcoholprobleem vaak van nature uit al gevoeliger voor schaamte, al dan niet versterkt door de omgeving waarin ze opgroeiden.
Als je bent opgegroeid in een gezin waarin je als kind geen veiligheid ervaarde (bijvoorbeeld omdat je ouders verslaafd waren), dan kan je het moeilijk hebben om je te hechten aan anderen vanuit schaamte. Wanneer je bovendien emotioneel of lichamelijk misbruik meemaakte, dan bestaat de mogelijkheid dat je jezelf daarvoor verantwoordelijk voelt ('ik heb het uitgelokt', 'ik ben slecht'). Schaamte kan dan zeer overheersend worden. Het kan leiden tot zelfdestructief gedrag, want ‘je verdient niet beter’ of ‘je moet gestraft worden’.
Vaak leidt sterke schaamte tot allerlei psychische problemen zoals depressie, geen verbondenheid voelen met anderen en een laag zelfbeeld. Om te kunnen omgaan met schaamte worden anderen ‘op afstand gehouden’. Door het isolement op te zoeken, maar soms ook door vijandig te reageren tegenover anderen. Dit is een manier om jezelf te beschermen. Beide soorten gedragingen versterken schaamte.
Drinken of druggebruik kan dan een manier zijn om de negatieve gevoelens die opgeroepen worden door schaamte (tenminste tijdelijk) te milderen. De negatieve gevolgen van dit gedrag voor jezelf worden ‘erbij genomen’.
Anderzijds veroorzaken alcoholproblemen dikwijls schaamte door de gevolgen van het drinken voor de nabije omgeving. Bijvoorbeeld je deed dingen onder invloed die je normaal niet zou doen.
Bovendien is er sprake van stigmatisering vanuit de maatschappij tegenover problematisch alcohol- of druggebruik (sterker bij vrouwen dan bij mannen), wat schaamte nog doet toenemen. De cirkel is rond.
Hoe schaamte herstel bemoeilijkt
Schaamte is een veel voorkomende onderliggende ‘trigger’ voor verslaving. Als overmatige drinker of druggebruiker ga je bovendien proberen de verslaving zo goed mogelijk te verbergen. Je probeert een masker op te zetten voor anderen. Ook tijdens het herstel kan schaamte je nog parten spelen.
Schaamte heeft een negatieve invloed op herstel en nuchter blijven bij verslaving, op verschillende manieren:
- Je kan het gevoel hebben dat je geen recht hebt op een goed leven. Dat kan ervoor zorgen dat je niet bereid bent of niet in staat bent om de nodige inspanningen te leveren om je verslaving en andere problemen aan te pakken.
- Mensen die zich schamen zoeken minder vaak hulp. Zo wordt er vaak een hoge drempel ervaren om een huisarts op de hoogte te brengen, terwijl dit bij ernstige alcoholproblemen zeker aangewezen is.
- Uit onderzoek blijkt dat schaamte herstel hindert bij verslaving. Zo is er een duidelijk verband tussen schaamte en herval. Herval wanneer je je schaamt komt frequenter voor, is vaak zwaarder en geeft meer extra gezondheidsproblemen. Terwijl schuldgevoelens eerder helpend blijken te zijn.
- Belangrijke kenmerken van verslaving: ontkenning, minimaliseren en rationaliseren (bijvoorbeeld redenen/excuses zoeken om toe te geven aan de drang) worden uitgelokt of versterkt door schaamte.
- Een sterk sociaal netwerk en nuchtere contacten ter ondersteuning zijn van groot belang, zeker in de eerste periode van nuchterheid. Schaamte kan je ervan weerhouden zulke contacten te zoeken of eerlijk te zijn, waardoor je minder steun ervaart en krijgt.
- Hoe lager het zelfvertrouwen, hoe minder je gelooft dat je in staat bent om bijvoorbeeld alcohol te weigeren wanneer die aangeboden wordt.
- Schaamte maakt ook het nuchtere leven moeilijker, bijvoorbeeld omdat anderen niet mogen merken dat je niet meer drinkt of dat je een terugval had. Dan wordt de kans op herval groter.
- Schaamte zorgt er ook voor dat je minder kan genieten van de successen die je behaalt in herstel en dat je die minder kan delen met je naasten.
Schaamte en herstel
Het proberen te verbergen van de verslaving en de ‘chronische’ schaamte vormen een belangrijke kenmerk van verslaving, en dus van minimalisering, ontkenning en rationalisering. Helaas zorgt dit mechanisme er mee voor dat mensen laat hulp zoeken, vaak pas als de schade al groot is en de kosten van de ontkenning hoog. Zoals hierboven beschreven kan schaamte je herstel sterk bemoeilijken.
Wat kan je wel doen?
- Als schaamte je in de weg staat om je leven ten volle te leiden, kan het een goed idee zijn professionele hulp te zoeken om ermee om te leren gaan en er ‘vanop afstand’ naar te kunnen kijken. Voor mensen die sowieso de neiging hebben zich snel en sterk beschaamd te voelen is dit een belangrijk werkpunt na het stoppen met drinken om herval te voorkomen.
- Erover praten met een vriend of vertrouwenspersoon is heel helpend. Schaamte is het meest destructief wanneer je er alleen mee blijft zitten. Ook lotgenotencontact kan steunend zijn, zowel door te ervaren dat anderen meer zijn dan ‘(ex-)drinkers’, als door het (h)erkennen van schaamte als een menselijk gegeven.
- Zelfvertrouwen opbouwen werkt als tegengif voor schaamte. Stoppen met drinken is meer dan louter ‘iets niet meer doen’, maar gaat vaak over het opbouwen van een nieuwe (positievere) identiteit op meerdere levensgebieden.
- Sociale vaardigheidstraining kan ook helpen om met schaamte om te gaan.
- Psycho-educatie krijgen over het onderscheid tussen schuld en schaamte kan helpen om te evolueren van ‘je slecht voelen omwille van wie je bent’ naar je ‘slecht voelen over een gedrag’. Op zijn beurt helpt dit om gedrag aan te pakken en fouten te herstellen.
- Werken aan zogenaamde ‘denkfouten’ rond schaamte helpt. In werkelijkheid zijn de gedachten die we hebben vaak erger en negatiever dan de realiteit.
- Ondermijnende overtuigingen over jezelf bijsturen, doe je niet in één keer. Het vraagt als het ware een lange ‘training’. Psychotherapie, zelfhulpgroepen, vertrouwensrelaties opbouwen met anderen, het bijhouden van een dagboek, kunnen goede hulpmiddelen zijn.
- Mindfulness kan bij veel mensen helpen om te leren omgaan met moeilijke emoties en denkpatronen en te leren accepteren van wat er is (schaamte), zonder er naar te moeten handelen.
- Ook psycho-educatie over de aard van verslaving kan ertoe bijdragen om te zien dat verslaafd raken geen bewuste keuze is/was. Ook automatische hersenprocessen spelen een rol. Ook daar kan je leren mee omgaan.
- Schuldgevoelens (in tegenstelling tot schaamte) kunnen zeer positief zijn. Zeker als ze je aanzetten om fouten uit het verleden en in het hier-en-nu te herstellen. Het komt immers vaak voor dat je onder invloed anderen benadeeld of gekwetst hebt. Hier iets constructief mee doen, levert meer op dan erover piekeren of jezelf te veroordelen. Trouwens niet alleen voor de anderen. Het zal ook jezelf een beter gevoel geven, waarop je kan verder bouwen.
Belangrijk is vooral de focus te leggen op positieve gewenste veranderingen op allerlei leefgebieden na het stoppen met drinken en het gaan leven naar je eigen waarden. Meer dan gericht te zijn op de negatieve herinneringen van wat je deed onder invloed. Beter op 'wat wil ik wel' in plaats van 'wat ik niet (meer) wil'.
Bekijk de pdf die het verschil duidelijk maakt tussen 'helpende schuld', 'niet-helpende schuld' en 'schaamte'
Deze werd oorspronkelijk ontwikkeld door NICABM (National Institute for the Clinical Application of behaviour Medicine).